Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
Jacek Bocheński
(ur. 29 lipca 1926 r. we Lwowie)
– pisarz, eseista,
tłumacz literatury niemieckiej i rzymskiej,
działacz opozycji demokratycznej w PRL
Syn Tadeusza Bocheńskiego (1895-1962), poety, tłumacza, filologa klasycznego oraz Marii z domu Jankowskiej. Dzieciństwo spędził w Lublinie, Krakowie i Zakopanem. W latach 1943-1945 w Chełmie, 1945-1947 w Lublinie. Od 1947 r. mieszka w Warszawie.
Debiutował w 1944 r. wierszem zamieszczonym w tygodniku „Odrodzenie”. Od 1952 r. należał do zespołu redakcyjnego „Przeglądu Kulturalnego”, z którego w 1958 r. wystąpił. W 1957 r. odbył podróż reporterską do Afryki. W 1959 r. był felietonistą „Życia Warszawy”. Zaproszony na roczny (1972-1973) i półroczny (1981) pobyt do Berlina Zachodniego przez jury programu „Artyści w Berlinie”. W 1970 r. i w latach 1973-1974 przebywał we Włoszech.
© Fot. Mariusz Kubik / Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imien
Gdy w 1966 r. Leszek Kołakowski wygłosił na Uniwersytecie Warszawskim przemówienie krytykujące rządy Władysława Gomułki, skutkiem czego został zawieszony w prawach członka Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Wiktor Woroszylski i Paweł Beylin przygotowali pismo do Biura Politycznego Komitetu Centralnego PZPR z wnioskiem o cofnięcie decyzji partyjnej. Bocheński podpisał się pod listem jako trzeci i – po zebraniu przez trójkę ogółem kilkunastu podpisów – zaniósł pismo do KC. W konsekwencji wszyscy sygnatariusze listu zostali wezwani przed „rodzaj partyjnego sądu” pod przewodnictwem Zenona Kliszki i usunięci z partii. Od tego czasu Bocheński był działaczem opozycji.
© Fot. Mariusz Kubik / Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
© Fot. Mariusz Kubik / Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
Objęty okresowo zakazem druku, m.in. sygnatariusz „Listu 101”, w 1976 r. współzałożyciel, a w latach 1978-1981 redaktor naczelny podziemnego pisma „Zapis”. Należał do Towarzystwa Kursów Naukowych (1978–1981). W grudniu 1981 r. był internowany; osadzony początkowo w więzieniu w Białołęce, następnie w ośrodku w Jaworzu i po tygodniu zwolniony. W stanie wojennym współpracował z Martą Fik w utworzonym z jej inicjatywy i pod jej naczelną redakcją „Nowym Zapisie” – skromniejszej objętościowo kontynuacji dawnego „Zapisu”. Współpracował również z wieloma pismami podziemnymi (m.in. „Tygodnikiem Mazowsze”). W 1985 r. udzielił Jackowi Trznadlowi wywiadu do książki pt.: „Hańba domowa”.
© Fot. Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
© Fot. Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
Nazwisko Jacka Bocheńskiego znalazło się na specjalnej liście, na której umieszczono autorów pod szczególnym nadzorem peerelowskiej cenzury. Tomasz Strzyżewski w swojej książce o cenzurze w PRL publikuje poufną instrukcję cenzorską z 21 lutego 1976 r. Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, dotyczącą osób, które się na liście znalazły, oraz następujące wytyczne: „Wszystkie własne publikacje autorów z poniższej listy zgłaszane przez prasę i wydawnictwa książkowe oraz wszystkie przypadki wymieniania ich nazwisk należy sygnalizować kierownictwu Urzędu, w porozumieniu z którym może jedynie nastąpić zwolnienie tych materiałów. Zapis nie dotyczy radia i TV, których kierownictwo we własnym zakresie zapewnia przestrzeganie tych zasad. Treść niniejszego zapisu przeznaczona jest wyłącznie do wiadomości cenzorów”.
© Fot. Mariusz Kubik / Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
Od 1950 r. w Związku Literatów Polskich (okresowo sekretarz i członek Zarządu Głównego). W 1955 r. przyjęty do Polskiego PEN Clubu (w latach 1980-1995 przewodniczący komisji rewizyjnej, w latach 1995-1997 wiceprezes, w latach 1997-1999 prezes, organizator Światowego Kongresu PEN w Warszawie w 1999 r.). W 1989 r. jeden z założycieli i członków Zarządu Głównego Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. W latach 2010 – 2013 przewodniczący Rady Stowarzyszenia ZAiKS. Członek Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego.
© Fot. Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
Laureat: honorowych nagród Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa za najlepszą książkę krajową (1962 i 1965 r.), nagrody kulturalnej „Solidarności” (za „Stan po zapaści”; 1987), Nagrody Ministra Kultury (2004), Nagrody Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego (2006). Odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1997), Odznaką Zasłużony dla Miasta Stołecznego Warszawy (2006), Złotym Medalem Gloria Artis (2009), Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (2013).
© Fot. Mariusz Kubik / Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
© Fot. Mariusz Kubik / Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
Wydał m.in. opowiadania „Fiołki przynoszą nieszczęście” (1949), „Zgodnie z prawem” (1952, 1953, 1954), „Krwawe specjały włoskie” (1982, 2009), „Retro” (1990); powieści (narracje ciągłe): „Pożegnanie z panną Syngilu” (1960, 1963), „Boski Juliusz” (1961, 1962, 1966, 1972, 1975, 1991, 1997, 2006, 2009), „Tabu” (1965, 1971, 1992), „Nazo poeta” (1969, 1971, 1999, 2009), „Stan po zapaści” (1987, 1988, 1990, 2010), „Kaprysy starszego pana” (2004), „Trzynaście ćwiczeń europejskich” (2005), „Tyberiusz Cezar” (2009), „Antyk po antyku” (2010), „Wtedy – Rozmowy z Jackiem Bocheńskim” (2011), „Zapamiętani” (2013).
Szczególną rangę w jego twórczości odgrywa tzw. „trylogia rzymska” – cykl dzieł tworzony przez prawie pięćdziesiąt lat. W skład cyklu wchodzą tomy: „Boski Juliusz”, „Nazo poeta”, „Tyberiusz Cezar”.
Bocheński rozpoczął pisanie pierwszego tomu z inicjatywy redaktor Ireny Szymańskiej-Matuszewskiej, która pewnego dnia w restauracji wydawnictwa Czytelnik, zaproponowała Bocheńskiemu napisanie powieści o Gajuszu Juliuszu Cezarze. Wybór dwóch głównych bohaterów dalszych części, Owidiusza i Tyberiusza, został uwarunkowany chęcią zachowania ciągłości chronologicznej: Rzym za Cezara, następnie za Oktawiana i wreszcie za Tyberiusza. Czas akcji to wyżej wspomniana epoka starożytna trzech cesarzy, jak również świat współczesny; miejsce akcji to nie tylko starożytny Rzym, lecz również tereny barbarzyńskie (Galia), Grecja (Rodos), a także Starożytny Wschód. W każdej z trzech części narrator przybiera określoną rolę, dostosowaną do potrzeby czasu oraz uzależnioną od tego, kim jest bohater danej części. Autor umiejętnie łączy świat antyczny ze współczesnym, zna teksty źródłowe. Zamierzeniem było skonfrontowanie postaci głównych bohaterów z nami, ludźmi współczesnymi; w rezultacie Bocheński stworzył dzieło, które ogarnęło starożytność, świat PRL oraz świat współczesny. Suplement do „Trylogii” stanowi, wydany w 2010 r., „Antyk po antyku”.
Za książkę „Boski Juliusz” otrzymał Nagrodę Honorową Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa za najlepszą książkę krajową (1962). 3 lata później otrzymał ją po raz drugi za powieść „Tabu” – napisaną w latach 1963–1964 książkę psychologiczną, poruszającą problematykę odwiecznego tabu, które nakłada na ludzi pewne wzory zachowań; odbieganie od normy staje się przyczyną klęski.
Na szczególną uwagę zasługuje także książka Bocheńskiego „Stan po zapaści” – powieść pisana w latach 1985–1986 i wydana po raz pierwszy w 1987 roku nakładem podziemnej Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOWA. Bocheński wpadł na pomysł napisania tej książki w roku 1984, po dwóch dobach, które spędził w szpitalu. Akcja powieści rozgrywa się w szpitalu po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce (nie wiadomo dokładnie kiedy, lecz na pewno nie później niż w roku 1982). Narratorem i głównym bohaterem jest pisarz, który przebywa w owym szpitalu z powodu zapaści. Początkowo leży na polowym łóżku w korytarzu, następnie zostaje przeniesiony do sali. Tam rozpoczyna pisanie dziennika, który niepostrzeżenie przekształci mu się w powieść o otaczającej go rzeczywistości, o Polsce po wprowadzeniu stanu wojennego. Prowadzi zapiski w zeszycie: zapisuje rozmowy (pacjentów, gości odwiedzających chorych, personelu medycznego), wydarzenia oraz rytuały szpitalne przedstawiając tym samym grozę komunizmu. Chociaż – poprzez rekonwalescencję – zostaje chwilowo odcięty od aktywnego funkcjonowania, nie przerywa działalności konspiracyjnej: czyta po kryjomu „Tygodnik”, słucha Radia „Solidarność”, pomaga uwięzionym w szpitalu chorym, którzy chronią się tutaj przed więzieniem.
© Fot. Mariusz Kubik / Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
W 1988 r. Jacek Bocheński wyjechał do Niemiec i w konsekwencji tego Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa zaczęła nadawać powieść „Stan po zapaści” w odcinkach. Jacek Bocheński sam czytał tekst. W 2010 r. w naszym Stowarzyszeniu odbył się wieczór z okazji wznowienia: „Stanu po zapaści” oraz „Z notatnika stanu wojennego” Marka Nowakowskiego – z udziałem obu autorów.
© Fot. Mariusz Kubik / Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
Jacek Bocheński uczestniczył w wielu debatach organizowanych przez Stowarzyszenie RWE. W ostatnich kilkunastu latach prowadził ponadto blog internetowy, wznawiany w kilku edycjach, publikowany następnie w formie książkowej. Obecnie ogłasza cykl krótkich „Zapisków” na swojej stronie internetowej.
© Fot. https://jacekbochenski.home.blog/category/zapiski
Był teściem Mirosława Chojeckiego. Mieszka w Warszawie, na Służewie.
oprac. MARIUSZ KUBIK
Zobacz więcej:
* Strona autorska Jacka Bocheńskiego
* Jacek Bocheński – Culture.pl
