Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
Jan Nowak-Jeziorański
(ur. 2 października 1914 r. w Berlinie,
zm. 20 stycznia 2005 r. w Warszawie)
Kurier i emisariusz Komendy Głównej Armii Krajowej i Rządu RP w Londynie, działacz emigracyjny, publicysta.
Dyrektor Rozgłośni Polskiej RWE w latach 1952-1975,
Prezes Honorowy Stowarzyszenia Pracowników Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w Warszawie w latach 1995-2005
Urodzony w Berlinie 2 października 1914 r. (w metryce zapisano błędnie: 3 października) w rodzinie inteligenckiej.
© Fot. Archiwum Ryszarda Matuszewskiego
© Fot. Archiwum Ryszarda Matuszewskiego
Był uczniem warszawskich gimnazjów Batorego i Mickiewicza (tu w jednej klasie z Ryszardem Matuszewskim i Janem Kottem), następnie studiował ekonomię w Poznaniu.
W 1939 r., po wkroczeniu oddziałów hitlerowskich do Polski został wzięty do niewoli, z której uciekł pod Krakowem, skacząc z jadącego pociągu (w jednej grupie z Józefem Cyrankiewiczem). Szybko trafił do konspiracji. Był żołnierzem ZWZ I AK. Został przydzielony do akcji N, czyli dezinformacji wroga.
Jego zadaniem była organizacja kolportażu materiałów na terenach wcielonych do III Rzeszy oraz częściowo w samej Rzeszy. Wielokrotnie przekraczał granicę Generalnej Guberni, nie znając niemieckiego, na fałszywych dokumentach, z bibułą w bagażu, ubrany w mundur niemieckiego kolejarza. Rozwoził m.in. nalepki „Nur für Deutsche” do rozlepiania na latarniach oraz lekarskie porady dla rekrutów jak uniknąć odmrożeń na froncie wschodnim (opisujące tak straszne przypadki, że młodym Niemcom odechciewało się walczyć).
Przecierał szlak kurierski z Warszawy do Sztokholmu pod pokładem statku wiozącego węgiel. Potem kolejny szlak z Warszawy przez Sztokholm, aż do Londynu. Przed tą akcją przyjął pseudonim „Jan Nowak”.
Do Londynu przywiózł, jako emisariusz dowództwa AK, raporty do najwyższych władz polskich i brytyjskich. Spotkał się m.in. z premierem Winstonem Churchillem i szefem Foreign Office Anthonym Edenem. Z przerażeniem obserwował, jak zmienia się stosunek zachodnich aliantów do Polski pod naciskiem Stalina.
© Fot. Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
W lipcu 1944 r. został przerzucony do Polski. Dotarł do Warszawy tuż przed powstaniem. Redagował w powstańczym radiu Błyskawica w języku angielskim i był w Warszawie przez cały okres walk. 7 września 1944 r. wziął ślub z łączniczką z AK „Gretą”.
Po kapitulacji powstania, jako emisariusz komendanta Bora, wyjechał do Londynu. Razem z żoną przemierzył Niemcy pociągiem, by dotrzeć do Szwajcarii i Londynu. Tam na konferencji zdał prasie zachodniej pierwszą relację uczestnika powstania warszawskiego: Mówiłem o złowrogiej ciszy, jaka zapadła po drugiej stronie Wisły w czwartym dniu powstania.
© Fot. Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
Żeby zakończyć opowieść o jego wojennych przeżyciach, wystarczy napisać, że Krzyż Walecznych odbierał z rąk komendanta AK generała Tadeusza Bora-Komorowskiego, Virtuti Militari zaś z rąk naczelnego wodza generała Kazimierza Sosnkowskiego.
© Fot. Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
© Fot. Archiwum Mariusza Kubika / mariuszkubik.fr
© Fot. Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
W 1952 r. zakładał Rozgłośnię Polską Radia Wolna Europa w Monachium. Kierował nią przez 25 lat, do 1975 r. Następnie przeniósł się do Waszyngtonu i brał udział w wielu działaniach na rzecz Polski. Zaczął intensywnie lobbować za wejściem Polski do NATO i jest uważany za jednego z głównych autorów tego sukcesu. Później jego marzeniem stało się wprowadzenie Polski do Unii Europejskiej.
© Fot. Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
© Fot. Archiwum Mariusza Kubika / mariuszkubik.fr
Z jego książki „Polska z oddali”: Nawet w najśmielszych marzeniach nie wyobrażałem sobie, że mając lat 76 będę leciał do Polski na zaproszenie Lecha Wałęsy i Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego „Solidarność”.
W 1994 r. otrzymał Order Orła Białego. Miał też najwyższe cywilne wyróżnienie w USA – prezydencki Medal Wolności. Był doktorem honoris causa uniwersytetów: Wrocławskiego, Jagiellońskiego, Adama Mickiewicza w Poznaniu, Warszawskiego i honorowym obywatelstwem kilku miast polskich.
W 2002 r. powrócił na stałe do Polski i zamieszkał w Warszawie na Powiślu, przy ul. Czerniakowskiej 178 a. Dziś przed domem, w którym mieszkał, znajduje się „Ławeczka Jana Nowaka-Jeziorańskiego”.
© Fot. Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
© Fot. Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
Autor książek i artykułów w prasie polskiej, polonijnej i amerykańskiej, m.in.: 63 Days. The Story of the Warsaw Rising (pod pseudonimem J. Zych, Londyn 1945); Rosja wobec Powstania Warszawskiego (Londyn 1947); Polska droga ku wolności 1952-1974 (Londyn 1974); Kurier z Warszawy (Londyn 1978, podziemne wyd. krajowe 1979, 1981, 1983 i 1989); Polska pozostała sobą (Londyn 1980); Wojna w eterze. Wspomnienia 1948-1956 (Londyn 1986); Polska z oddali. Wspomnienia 1956-1976 (Londyn 1988); W poszukiwaniu nadziei (Warszawa 1993); Rozmowy o Polsce (Warszawa 1995); Polska wczoraj, dziś i jutro (Warszawa 1999), Fakty, wydarzenia, opinie (Warszawa 2001), Polska z bliska (Kraków 2003). Był laureatem wielu nagród literackich i dziennikarskich.
© Fot. Archiwum Macieja Morawskiego
© Fot. Archiwum Macieja Morawskiego
© Fot. Archiwum Zygmunta Michałowskiego
Zmarł 20 stycznia 2005 r. w Warszawie. Został pochowany 26 stycznia 2005 r. w rodzinnym grobie przodka Jana Jeziorańskiego na Powązkach (2, II) obok kościoła pw. św. Karola Boromeusza.
Jego archiwum znajduje się w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu, rozdzielone w różnych działach tej instytucji. Część księgozbioru znajduje się także w Bibliotece Centrum Informacji im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego mieszczącego się w tym samym budynku, co jego warszawskie mieszkanie – przy ul. Czerniakowskiej 178 a w Warszawie.
© Fot. Archiwum Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego
Egzemplarz z adnotacją Macieja Morawskiego, paryskiego korespondenta Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa, zaprzyjaźnionego z Janem Nowakiem-Jeziorańskim
© Fot. Archiwum Mariusza Kubika / mariuszkubik.fr
Od 2004 r. we Wrocławiu przyznawana jest Nagroda Jana Nowaka-Jeziorańskiego, wręczana osobie lub instytucji przedstawiającej „myślenie o państwie jako dobru wspólnym”. Intencją twórców jest honorowanie nią osób i instytucji, które miały znaczący udział w obaleniu komunizmu, odzyskaniu przez Polskę niepodległości oraz istotny wkład w budowę i kształtowanie społeczeństwa obywatelskiego w Polsce oraz w Europie Środkowo-Wschodniej. Posiedzenie Kapituły decydujące o przyznaniu Nagrody odbywa się do połowy marca każdego roku. Nagroda jest wręczana corocznie, 4 czerwca we Wrocławiu. Nagrodę stanowią: statuetka autorstwa profesora Jacka Dworskiego, dyplom honorowy i czek w wysokości 10 tysięcy Euro. Jej laureatami byli dotychczas m.in.: Tadeusz Mazowiecki, George H. W. Bush, Jean-Marie Lustiger, Siergiej Kowaliow, Václav Havel, Leszek Balcerowicz, Valdas Adamkus, Zbigniew Brzeziński, Tomas Venclova, Szewach Weiss, Joachim Gauck, Hanna Suchocka i Swiatłana Cichanouskaja.
Od 2023 r. wręczany jest z kolei Medal Kuriera z Warszawy, ustanowiony przez warszawskie Muzeum Powstania Warszawskiego. Odznaczenie jest przyznawane cyklicznie osobie prywatnej lub organizacji w uznaniu za wybitne zasługi dla umacniania więzi Polski z Zachodem, utrzymywania dobrych stosunków euroatlantyckich, jak również upowszechniania idei i postaw bliskich Powstańcom Warszawskim: dążenia do wolności i niepodległości oraz budowania wspólnoty i demokracji. Pierwszym laureatem Medalu został Daniel Fried – amerykański polityk i dyplomata, w latach 1997–2000 ambasador Stanów Zjednoczonych w Polsce, aktywny uczestnik procesu wstępowania Polski do NATO.
MARIUSZ KUBIK
@jannowakjezioranski
#jannowakjezioranski
Stowarzyszenie Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego 